Choć dziś w niektórych środowiskach pieniądze w postaci monet i banknotów zaczynają być wypierane z użytku przez różnego rodzaju karty płatnicze - tysiąc lat temu na terenach dzisiejszej Polski takim nowym, rewolucyjnym i dostępnym tylko bogatszym grupom społecznym środkiem płatniczym były właśnie monety.

Posługiwali się nimi przede wszystkim kupcy, na ogół jednak i oni transakcji dokonywali posługując się nieco starszymi formami regulowania należności - płatami skóry lub lnu, solą, czy też ozdobami i narzędziami wykonanymi z rozmaitych metali. Takie "środki płatnicze" utrzymywały się jeszcze bardzo długo po rozpoczęciu emisji pierwszych polskich monet, szczególnie wśród uboższych warstw społecznych.

Pierwsze polskie monety wybito pod koniec X wieku, jednak nie były to pierwsze monety, jakie na tych ziemiach widziano. Już kilkanaście wieków wcześniej bowiem pojawiły się na obszarze naszego państwa monety starożytnej Grecji, którymi płacono prawdopodobnie za sprowadzane z naszego kraju surowce. Najstarsze znalezione na terenach dzisiejszej Polski monety greckie pochodzą z IV wieku przed naszą erą i należą do najstarszych monet świata.

Te pierwsze monety, trafiających na tereny dzisiejszej Polski wykorzystywano niekoniecznie zgodnie z przeznaczeniem, owszem, czasami na coś je wymieniano, jednak częściej używano ich w charakterze ozdób lub amuletów.

W I i II wieku p.n.e. w Wielkopolsce, Małopolsce i na Kujawach pojawiły się monety celtyckie. Co ciekawsze, niektóre z nich wybito na terenach dzisiejszej Polski - dowodzą tego odnalezione w Krakowie celtyckie formy do odlewu monet. W I w. naszej ery na tych terenach pojawiły się także monety rzymskie. Początkowo należały one do rzadkości, z czasem jednak ich liczba zaczęła rosnąć. Najwięcej rzymskich monet trafiało na późniejsze ziemie polskie podczas panowania w Rzymie Trajana, Hadriana i Antonina Piusa czyli na przełomie I i II wieku. Ich znaleziska ulokowane są na tzw. bursztynowym szlaku, co pozwala domyślić się, co też sprowadzało posługujących się tymi monetami kupców nad Wisłę.

W drugiej połowie II wieku napływ rzymskich monet zaczął maleć, aby w IV stuleciu ustać na kilkaset lat. Z okresu IV-IX wieku pochodzą nieliczne, odnajdywane współcześnie monety bizantyjskie, jednak kolejna większa fala tych środków płatniczych pojawiła się w Polsce dopiero w połowie IX wieku, kiedy to na tereny późniejszego państwa polskiego zaczęli docierać kupcy arabscy. W ciągu IX i X wieku pieniądze arabskie, zwane dirhemami, były tu najszerzej znanymi i stosowanymi monetami, które trafiały na te tereny przez stepy czarnomorskie, Ruś oraz porty bałtyckie. Dlatego też najwięcej odnaleziono ich na Pomorzu, natomiast nie znajdywano ich w ogóle w Małopolsce.

Ciekawostką jest fakt, że ówczesny system arabski przewidywał w owych czasach emisje monet z 4 różnych metali (złota, srebra, miedzi i brązu), do Polski jednak trafiały niemal wyłącznie monety srebrne...

Pod koniec X stulecia dirhemy zaczęły ustępować w popularności monetom niemieckim, jednak już wtedy pojawiła się pierwsza polska moneta - denar Mieszka I.

Data emisji pierwszych polskich monet jest dyskusyjna, najczęściej jednak szacuje się ją na rok 980. Denar Mieszka I, wybity ze srebra, oparty był na ówczesnym zachodnioeuropejskim systemie rachunkowo - pieniężnym (wprowadzonym przez Karola Wielkiego). Ciężar monety wynosił ok. 1,5 grama, jednak z uwagi na fakt, że w ówczesnej Polsce srebra nie wydobywano, a w powszechnym obrocie i tak było ono na wagę, polska "waluta" nie wyparła z obiegu obcej. Zresztą nie to było celem jej wybicia - Mieszkowi chodziło prawdopodobnie przede wszystkim o względy prestiżowe. Świadczy o tym choćby szacowana liczba wybitych przez niego denarów - ok. 20 000 sztuk w 3 typach.

Większą, choć również niewielką produkcją mogła poszczycić się mennica Bolesława Chrobrego. Jego monety wybito w 15 typach, do dziś znaleziono ok. 130 egzemplarzy denarów tego władcy. Wśród nich do najciekawszych należą denar "GNEZDVN CIVITAS" - moneta o świetnie, jak na ówczesne możliwości wykonanym portrecie i napisach, wybita prawdopodobnie dla uczczenia zjazdu gnieźnieńskiego (do dziś zachował się 1 odnaleziony egzemplarz) oraz inny, opatrzony napisem PRINCES POLONIE - będącym zarazem pierwszym znanym zapisem nazwy Polski.

Pierwszy okres monet polskich (X-XIII wiek) nazywany jest okresem denarowym. Numizmatycy dzielą ten okres na trzy podokresy: denarów grubych, cienkich i brakteatowych. Początkowo emitowane denary grube bito według dość rygorystycznie ustalonych norm, z czasem jednak zaniechano ich przestrzegania i z tej samej ilości srebra zaczęto wybijać coraz więcej denarów, które w związku z tym stawały się coraz cieńsze, wreszcie stały się tak cienkie, że nie można było na nich dwustronnie wybijać rysunku, zaczęto więcej wybijać go tylko na jednej tronie. Monety powstałe w ten oryginalny sposób nazywano brakteatami.

Poszczególnych podokresów nie da się ująć w dokładne ramy czasowe, każdy przechodził stopniowo w kolejny, jednak różnice pomiędzy wybijanymi w ich czasach denarami są bardzo widoczne.

Opracowano na podstawie:
Kurpiewski, J. (1988) "Zarys Historii pieniądza polskiego" , Polskie towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Warszawa
Kurnatowska, Z, Labuda, G. i Strzelczyk, J. (red) (1994) "Monarchia pierwszych Piastów", Editions Spotkania, Warszawa