DEKANAT TURCZAŃSKI (fragment)

Dekanat turczański został wydzielony z dekanatu wysoczańskiego i zatwarnickiego (późniejszego lutowiskiego) w latach dwudziestych naszego wieku. Obejmował 11 parafii. W powojennych granicach Polski znalazł się trzy parafie: Beniowa, Dźwiniacz Górny i Tarnawa Wyżną. Obszary siedmiu wsi tworzących te parafie zostały przecięte granicą państwową.

Beniowa
Cerkiew parafialna pw. św. Michała Archanioła. Pierwotna wzmiankowana w 1589 r. Z tą cerkwią tradycja wiąże legendarnego beskidnika Aleksego Dobosza (zm. 1745 r.), który ponoć ukrył w niej swój poświęcany nóż. Kolejna, drewniana, zbudowana w 1779 r., a konsekrowana w 1783 r. Wzniesiono ją w typie cerkwi bojkowskich.
Każda z trzech części zwieńczona była dachem brogowym, który nad nawą miał cztery załamania, a nad pozostałymi częściami po dwa. Po wybudowaniu nowej cerkwi, stara stała nadal, ale nie była użytkowana. Została rozebrana ok. 1927 r., a z pozyskanego budulca wzniesiono czytelnię "Proświty".
Do dziś zachowały się kamienne bloki z podmurówki tej świątyni. W 1909 r. powstała kolejna cerkiew, bliźniaczo podobna do zachowanej w Bystrem k. Michniowca.
Nowa cerkiew powstała dzięki staraniom księdza Aleksego Chtieja, z pomocą parafian i firmy "Rubinstein & Frommer".
Remontowana w 1919 r. po uszkodzeniach w czasie walk 1914/1915 r. Splądrowana przez żołnierzy LWP w czasie wysiedleń (2 czerwca 1946 r.) i spalona rok później.
Zachowała się wysoka podmurówka z łamanego kamienia oraz dwa kute, żelazne krzyże z kopuł cerkwi, ustawione w 1990 r. przez uczestników obozu konserwatorskiego w miejscu nieistniejącego ikonostasu.
Pomiędzy krzyżami ustawiona została kamienna łódź z wykutym wizerunkiem ryby.
Jest to najprawdopodobniej podstawa chrzcielnicy. Została znaleziona, w trakcie tego obozu, na łące (ok. 50 m na płd. od cerkwi) i przetransportowana na obecne miejsce.
W 1992 r. pracownicy BPN wykonali okazałą tablicę z przedstawieniem cerkwi i informacją o niej. Tablica stoi obok podmurówki cerkwi.
Dzwonnica drewniana, z trzema dzwonami. Nie istnieje.
W latach trzydziestych rozpoczęto zwożenie kamiennych bloków na budowę nowej dzwonnicy. Z powodu wybuchu wojny zamysłu nie zrealizowano. Pozostała duża sterta kamieni.
Cmentarz cerkiewny połączony z grzebalnym. Podczas prowadzonej w latach osiemdziesiątych rekultywacji (za pomocą materiałów wybuchowych) zniszczono południową część cmentarza.
Stał na niej duży, kamienny (?) krzyż gromadzki.
Ocalała, otoczona starodrzewem, północna część cmentarza z trzynastoma nagrobkami i podmurówką cerkwi.
Nagrobki odnowiono siłami społecznymi w 1990 r. W 1992 r. cmentarz został ogrodzony przez pracowników BPN-u.

Bukowiec
Cerkiew filialna pw. Objawienia Pańskiego. Pierwotna wzmiankowana w 1589 r. Kolejna, drewniana, zbudowana w 1824 r., a konsekrowana w 1839 r. Była to świątynia w typie cerkwi bojkowskich, na planie podłużnym, nakryta trzema brogowymi zwieńczeniami, z jednym załomem na każdym z nich.
Ostatnia cerkiew, również drewniana, wzniesiona została w 1910 r. staraniem księdza Aleksego Chtieja, parafian i firmy "Rubinstein & Frommer".
Rozebrano ją po 1945 r. Zachowała się czytelna podmurówka i fragmenty krzyży wieńczących cerkiew.
Była to najprawdopodobniej cerkiew zwieńczona centralną kopuła, analogiczna do cerkwi w Chmielu. Wokół miejsca po cerkwi wieniec drzew.
Dzwonnica(?) drewniana, usytuowana w sąsiedztwie cerkwi, na płd.-zach. od niej. Nie istnieje. Zachował się murowany fundament o wymiarach: 6,5 x 6,5 m.
Cmentarz cerkiewny pozbawiony nagrobków i ogrodzenia.
Cmentarz grzebalny "stary" usytuowany nad potokiem Halicz, ok. 100 m na zach. od cerkwi. Założony na planie nieregularnego pięcioboku, którego zarys wyznaczało 12 starych świerków.
Ścięto je w latach osiemdziesiątych. Zachowały się cztery nagrobki, odnowione siłami społecznymi w 1990 r. We wschodnim narożniku cmentarza ślady niewielkiego budynku, zapewne kostnicy.
Cmentarz grzebalny "nowy" usytuowany ok. 100 m na pd. od cerkwi. Powstał zapewne na pocz. XX w. W jego pn.-wsch. narożniku stał jakiś budynek, zapewne kostnica. Cmentarz zniszczono w czasie rekultywacji w latach osiemdziesiątych. Ocalał jedynie założony w jego obrębie niewielki cmentarz wojenny o wymiarach 16 x 16 m, gdzie pochowano żołnierzy poległych w latach 1914-1915. Znajduje się na nim 12 zbiorowych mogił w dwóch rzędach. Obszar cmentarza wojennego wyznaczały dwa szpalery świerków. Ścięto je w latach osiemdziesiątych.
W 1990 r. pośrodku ustawiono drewniany krzyż.

Sianki
Cerkiew filialna pw. św. Męczennika Stefana. Najstarsza znana powstała w 1645 r. Była to cerkiew typu bojkowskiego, z łamanymi zwieńczeniami brogowymi. W 1703 r. sprzedano ją do wsi Kostryna na Zakarpaciu, gdzie stoi do dziś niemal w niezmienionej postaci.
Jedyną zmianą było wzniesienie wieży nad babińcem (1761 r.).
Kolejną siankowską cerkiew, również drewnianą w typie cerkwi bojkowskich, wzniesiono w 1703 r. W 1834 r. sprzedano ją do wsi Sil na Zakarpaciu. Po przeniesieniu, prezbiterium i nawę nakryto dachami kalenicowymi, a nad babińcem zbudowano wieżę.
Wszystkie opisane wyżej cerkwie stały na zachodnim brzegu Sanu, na wzniesieniu zwanym Płosiń, ok. 500 m na południe od ujścia pierwszego lewego dopływu Sanu. W 1834 r., staraniem dziedzica Franciszka Stroińskiego i miejscowej gromady wzniesiono kolejną, drewnianą cerkiew.
Wybudowano ją w nowym miejscu, na równinie nad Sanem, ok. 20 m od rzeki i ok. 100 m na południe od ujścia pierwszego lewego dopływu. Prace malarskie wykonał Jan Sedenkiewicz.
Według miejscowej tradycji cerkiew ta została przeniesiona z Zakarpacia.
Potwierdza to jej bryła bliźniaczo podobna do cerkwi z okolic Wołowca i Niżnych Wereczek (ok. 40 km od Sianek). W związku z szybkim rozwojem Sianek jako miejscowości letniskowej i towarzyszącym mu znacznym przyrostem ludności cerkiew nie była w stanie pomieścić wiernych. W związku z tym rozpoczęto budowę nowej, jednokopułowej drewnianej cerkwi na wschodnim brzegu Sanu ok. 400 m na wschód od starej.
Nowa cerkiew miała wg Schematyzmu wezwanie św. Męczennika Stefana, natomiast mieszkańcy wsi twierdzą, ze jej patronem był św. Eliasz.
Stara cerkiew po 1908 r. miała być rozebrana, ale dzięki interwencji prof. Włodzimierza Demetrykiewicza została uratowana. Użytkowano ją jako kaplicę cmentarną. Cerkiew ta została spalona w 1946 r. w trakcie wysiedlania ludności. Zachowała się czytelna podmurówka (na jej obwodzie rosną świerki) i kuty, żelazny krzyż z wieży cerkwi, znajdujący się obecnie w schronisku BPN nad Negrylowem.
Zniszczono również cerkiew z 1908 r. W 1990 r., po stronie ukraińskiej, rozpoczęto budowę nowej cerkwi parafialnej pw. św. Jerzego. W 1993 r. trwały prace wykończeniowe.
Cmentarz cerkiewny (wokół cerkwi z 1645 i 1703 r.), na wzgórzu Płosiń porośniętym lasem. Brak nagrobków i ogrodzenia. Według miejscowej tradycji w miejscu po cerkwiach została kamienna płyta fundacyjna lub nagrobna.
Cmentarz cerkiewny (wokół cerkwi z 1834 r.) na brzegu Sanu. Na wschodnim skraju ruiny murowanej kapliczki usytuowanej ok. 10 m za prezbiterium nieistniejącej cerkwi. Przed kapliczką płyty nagrobne Klary z hr. Kalinowskich Stroińskicj (zm. 186?) i Franciszka Stroińskiego (zm. 1893) -właścicieli tutejszego majątku. Wokół miejsca po cerkwi zachowały się dwa nagrobki i około 30 ziemnych mogił.
Cmentarz ogrodzony został przed wojną siatką drucianą. Z ogrodzenia pozostały słupki podtrzymujące siatkę i dwie bramki od strony zachodniej.
Cmentarz został uporządkowany siłami społecznymi w 1990 r. W 1993 r. pracownicy BPN-u odbudowali mury kapliczki do dawnej wysokości i nakryli je prowizorycznym daszkiem.

Dźwiniacz Górny
Cerkiew parafialna pw. św. Michała Archanioła. Poprzednia, drewniana, zbudowana w bezpośrednim sąsiedztwie starego cmentarza i dworu, na zachód od Sanu. Nie pozostał po niej żaden ślad. Kolejna wzniesiona w 1905 r na nowym miejscu, na wschód od Sanu, poświęcona została w 1913 r. Około 1910 r. proboszczem był Jurij Kmit, badacz folkloru bojkowskiego, autor "Słownika gwar bojkowskich" i artykułów publikowanych w czasopismach "Litopys Bojkiwszczyny" i "Beskyd".
Cerkiew została zniszczona zapewne w 1946 r. w ramach oczyszczania pasa granicznego. Pozostała kamienna podmurówka (obecnie po stronie ukraińskiej).
Cmentarz cerkiewny (wokół poprzedniej cerkwi) połączony z grzebalnym "starym". Położony na grzbiecie, w sąsiedztwie nieistniejącego dworu. Otoczony wieńcem starodrzewu. Zachowało się tu siedemnaście nagrobków odnowionych siłami społecznymi w 1990 r. Wśród nich: Anny Iwanczukowej (1878-1933), żony kierownika szkoły oraz Bogdancia Kmita (1908-1909), dziecka tutejszego proboszcza Jurija Kmita. Na dworskim polu biło lecznicze źródło. Prawdopodobnie znajdowało się ono w południowej części "starego" cmentarza.
O wschodzie słońca chorzy przecierali oczy skrawkami płótna zamoczonymi w źródle i wieszali je na pobliskich drzewach.
Cmentarz grzebalny "nowy" założono 200 m na zachód od "starego", w widłach dwóch jarów. Istniał już pod koniec lat siedemdziesiątych XIX w. Powierzchnią trzykrotnie przewyższa cmentarz "stary", ale są tu jedynie cztery nagrobki i nie ma starodrzewu.

Tarnawa Wyżną
Cerkiew parafialna pw. śś. Piotra i Pawła. Poprzednia, drewniana, wzniesiona w 1746 r., w pobliżu zabudowań dworskich, na północ od nich. Ostatnia, również drewniana, powstała w 1900 r. na nowym miejscu, ok. 400 m na zachód od poprzedniej. Cerkiew odnowiono w 1929 r. Została zniszczona po 1945 r. w trakcie oczyszczania pasa granicznego z zabudowy.

Sokoliki Górskie
Cerkiew filialna pw. św. Wielkiego Męczennika Dymitra. Poprzednia, drewniana, wzniesiona w 1791 lub 1819 r., w typie cerkwi bojkowskich. Miała łamane ośmiohoczne zwieńczenia. Po 1931 r. opuszczona, ale na wniosek konserwatora wojewódzkiego ze Lwowa pozostawiona jako obiekt zabytkowy.
Dotrwała do 1939 r. Obecnie nie istnieje. Ostatnia, murowana, zbudowana w 1931 r. Jest to okazała budowla na planie krzyża z centralną kopułą. Po 1946 r. opuszczona w wyniku wysiedlenia ludności ze strefy nadgranicznej. Do 1990 r. użytkowana jako stajnia i stodoła przez żołnierzy sowieckiej straży granicznej. Obecnie opuszczona.

Tarnawa Niżna
Cerkiew filialna pw. św. Michała Archanioła. Poprzednia, drewniana, rok budowy nieznany. Usytuowana na obronnym wzgórzu w zakolu Sanu. Ostatnia wzniesiona w 1894 r. ok. 50 m na płn. od poprzedniej. Zniszczona po 1945 r. w trakcie oczyszczania z zabudowy pasa granicznego. W czasach I Rzeczypospolitej istniała tu parafia greckokatolicka. Ostatnim proboszczem był ks. Stefan Łużecki, który zmarł w 1793 r. Dzwonnica-brama murowana lub murowano-drewniana, na planie zbliżonym do kwadratu. Zachowana ruina części murowanej (dwie kondygnacje).
Cmentarz cerkiewny połączony z grzebalnym, zdewastowane, porośnięte starodrzewiem.

W 1939 r. w dekanacie turczańskim znajdowały się ponadto następujące parafie, dziś leżące po stronie ukraińskiej:

Ilnik Ziemiański (z cerkwiami filialnymi we wsiach Unik Zaporoski i Ilnik Królewski),

Jabłonka Niżna,

Jabłonka Wyżna,

Łosiniec (z cerkwiami filialnymi we wsiach Radycz i Jasionka Steciowa),

Przysłup,

Szandrowiec,

Szumiacz,

Tureczki Niżne (z cerkwią filialną w Tureczkach Wyżnych),

Turka n/Stryjem (miasto) z cerkwiami filialnymi w Turce Górnej, Turce Średniej,

Turce Dolnej i Melnicznem.

na podstawie: Kryciński S.: "Cerkwie w Bieszczadach", Pruszków 1995